ژاپن در مسیر ملی‌گرایی و فاصله با غرب قرار گرفته است؟ /چرخش به راست
شهدای ایران :مازیارشیری، کارشناس مسائل ژاپن / تصمیم اخیر توکیو برای رد درخواست دولت ترامپ مبنی بر توقف واردات نفت و گاز از روسیه، نقطه‌ای مهم در سیاست خارجی ژاپن به‌شمار می‌رود و نشانه‌ای از مرحله تازه‌ای در روابط میان دو متحد دیرینه است. هرچند ژاپن همچنان متحد نظامی ایالات متحده محسوب می‌شود، اما نخست‌وزیر جدید این کشور، «سانائه تاکایچی» از همان ابتدای کار نشان داده است که قصد ندارد سیاست خارجی کشورش را صرفا در چارچوب تصمیم‌های واشنگتن تعریف کند.
تاکایچی که خود از جناح راست حزب لیبرال‌دموکرات برخاسته، از نظر ایدئولوژیک همسو با محافظه‌کاران آمریکایی است؛ او بارها از مواضع ضدچین، حمایت از افزایش بودجه دفاعی و ضرورت بازنگری در قانون اساسی صلح‌گرای ژاپن سخن گفته است. بااین‌حال، نگاه او به روابط خارجی، برخلاف برخی هم‌فکرانش، بر محور «منافع ملی مستقل» استوار است. تاکایچی در ماه‌های گذشته تأکید کرده بود که ژاپن باید در عرصه انرژی، امنیت غذایی و فناوری از وابستگی به هر قدرت خارجی بکاهد و تصمیمات خود را با معیارهای واقع‌گرایانه اقتصادی اتخاذ کند.
سیاست «اول ژاپن»
در همین چارچوب، پاسخ منفی توکیو به درخواست ترامپ برای قطع خرید انرژی از روسیه، نشانه‌ای از ملی‌گرایی عمل‌گرایانه تاکایچی است؛ نوعی سیاست «اول ژاپن» که در آن ملاحظات اقتصادی بر فشارهای سیاسی پیشی می‌گیرند. ژاپن بیش از ۹ درصد از واردات گاز طبیعی مایع خود را از روسیه تأمین می‌کند و در پروژه‌های انرژی ساخالین سهام مستقیم دارد. تاکایچی می‌داند که جایگزینی فوری این منابع در شرایط فعلی ممکن نیست، به‌ویژه پس از خروج آلمان و کشورهای اروپایی از رقابت در بازار LNG آسیا. بنابراین، پاسخ او به واشنگتن نه نشانه نزدیکی به مسکو، بلکه نشانه تلاش برای حفظ موازنه میان امنیت انرژی و اتحاد استراتژیک با آمریکا است.
تحول اجتماعی و افول سنت‌های سیاسی قدیم
انتخاب سانائه تاکایچی به‌عنوان نخست‌وزیر، تنها یک رخداد فردی یا نماد جنسیتی نیست؛ بلکه بازتاب تحولی عمیق در ساختار اجتماعی و ذهنی جامعه ژاپن است. در دهه اخیر، ژاپن با مجموعه‌ای از بحران‌های درهم‌تنیده مواجه بوده است: رشد اقتصادی کند، کاهش جمعیت جوان، افزایش هزینه‌های بازنشستگی و بی‌اعتمادی عمومی به نخبگان سیاسی سنتی.
رسوایی‌های مالی متعدد در حزب لیبرال‌دموکرات، بی‌کفایتی دولت‌ها در اصلاح نظام مالیاتی و انرژی و ناکامی در مقابله با بحران‌های طبیعی و انسانی، سبب شد افکار عمومی در پی چهره‌ای تازه اما «قابل اعتماد» باشد.
در چنین فضایی، تاکایچی با ترکیب دو ویژگی متضاد - «نماد تحول اجتماعی» و «پایبند به ارزش‌های سنتی» - توانست طبقات مختلف جامعه را جذب کند. برای نسل محافظه‌کار، او زنی است که ارزش‌های ملی‌گرایی، نظم و انضباط را نمایندگی می‌کند؛ و برای نسل جوان‌تر، او تصویری از شکستن سقف شیشه‌ای در سیاست مردسالار ژاپن است. جامعه‌ای که طی سال‌های اخیر شاهد افزایش نقش زنان در نیروی کار و مدیریت بوده، اکنون نخست‌وزیری را در رأس می‌بیند که هرچند محافظه‌کار است، اما حضورش به تنهایی نشانه تغییر نسلی و فرهنگی محسوب می‌شود.
وابستگی به آمریکا و نگاه مردم ژاپن
از سوی دیگر، افکار عمومی ژاپن نسبت به سیاست‌های خارجی آمریکا نیز دچار بازنگری شده است. تجربه سال‌های اخیر - از جنگ تجاری آمریکا با چین تا تحریم‌های گسترده علیه روسیه - این ذهنیت را در میان مردم و نخبگان اقتصادی ژاپن تقویت کرده که وابستگی بیش از حد به تصمیمات واشنگتن می‌تواند به زیان منافع ملی کشور تمام شود.
جامعه ژاپن، خسته از نقش صرفا تابع در سیاست جهانی، اکنون خواهان «خودمختاری راهبردی» است؛ خواستی که تاکایچی آن را به زبان عمل ترجمه کرده است.
ژاپن در مسیر استقلال نسبی از محور غرب
پاسخ اخیر توکیو به واشنگتن را می‌توان در چارچوب روندی گسترده‌تر در شرق آسیا تحلیل کرد. پس از مواضع مستقل هند در قبال تحریم‌های روسیه، اکنون ژاپن نیز در عمل از پیروی کامل از سیاست انرژی آمریکا سر باز زده است.
این امر می‌تواند آغازگر نسل تازه‌ای از سیاست خارجی آسیایی باشد که در آن کشورها ضمن حفظ اتحادهای سنتی، به دنبال استقلال در تصمیمات اقتصادی و انرژی هستند.
تاکایچی، برخلاف تصور اولیه برخی تحلیلگران غربی، نه یک متحد بی‌چون‌وچرا برای آمریکا است و نه گرایش آشکار به روسیه دارد؛ بلکه او در تلاش است سیاستی چندوجهی بنا کند که در آن ژاپن همچنان متحد واشنگتن باقی بماند، اما نه به قیمت از دست دادن منابع حیاتی انرژی و منافع ژئو‌اقتصادی خود در منطقه.
انتخاب سانائه تاکایچی و تصمیم اخیر دولت ژاپن در برابر فشار آمریکا، نشانه ورود این کشور به مرحله‌ای تازه از بلوغ سیاسی است؛ مرحله‌ای که در آن ملی‌گرایی اقتصادی و استقلال تصمیم‌گیری جایگزین اطاعت بی‌چون‌وچرا از قدرت‌های غربی می‌شود.
جامعه ژاپن که دهه‌ها زیر سایه امنیتی آمریکا زیسته، اکنون رهبر زنی را برگزیده است که می‌خواهد کشورش را از جایگاه «تابع نظم غرب» به جایگاه «موازنه‌گر مستقل در آسیا» ارتقا دهد. اگرچه این مسیر پرریسک است و می‌تواند با تنش‌هایی در روابط توکیو = واشنگتن همراه شود، اما از نگاه بسیاری از مردم ژاپن، این دقیقا همان چیزی است که کشورشان امروز به آن نیاز دارد: سیاستی واقع‌گرایانه، ملی و بی‌تعارف.
